Centru Jornalista Investigativu Timor Leste-CJITL

By; Ofelia Vilanova & Rosita Sonet
CJITL Reporters

KITAU, Covalima – Wainhira Maria Ximenes koalia konaba nia serbisu nudar prostituisaun, nia koko atu la halo espresaun ruma iha ninia oin। Maibe nia sadere-an ba kadeira ida ne’ebe हेलो ho ai iha ninia uma, no nia hateke ba fatin seluk.

“Ne’e hau nia isin, hau bele uja tuir hau nia hakarak,” nia dehan, It’s my body, I can use it any way I want,” she says, ninia hamnasa maibe ladun kontente। “Ne’e ami nia kultura. Ami nia avo sira uluk halo serbisu ne’e.”
Nia feto maluk Clara da Cruz, 24, serbisu hanesan prostituisaun durante tinan hirak nia laran, no nia hateke ho kalma। Ninia espresaun seriu, no triste oituan. “Ami sei halo serbisu seluk se karik iha,” nia dehan. “Maibe serbisu laiha.”

Sira nain rua ne’e serbisu nudar prostituisaun iha Kitau, aldeia ida iha Covalima, ita bele sa’e kareta hosi Suai durante minutu 20 nia laran hodi to’o iha fatin ne’ऐ।

Uma sira iha aldeia ne’e forma tu-tuir dalan ne’ebe iha sira nia leet, kuaze uma hirak ne’e halo hosi au। Xefe Aldeia, Baltazar Bareto dehan katak populasaun iha Kitau ladun preokupa ho saida mak feto hirak ne’e halo atu sustenta sira nia moris.

“Sira tenke hetan osan atu nune’e sira nia oan bele moris,” nia dehan। “Tan ne’e ami lakohi book sira nia moris, tanba ida ne’e (prostituisaun) ne’e sai hanesan servisu ida atu bele sustenta sira nia moris no Governu nunka tau matan ba iha Aldeia Kuitau.

Balu dehan katak prostituisaun nudar serbisu ida ne’ebe ema simu ho diak iha parte soudeste hosi Covalima duke area sira seluk iha Timor Leste। Sira hateten katak feto sira iha Suai – liu-liu iha Suco Fatumean, ne’ebe besik ho fronteira – hala’o tiha ona serbisu ne’e durante tempu barak nia laran.

Da Cruz ho Ximenes hotu-hotu mai hosi Fatumean। Sira hato’o katak sira halo serbisu ne’e ba tempu badak deit, no sira hein katak sira bele kaben iha loron ruma. Sira mos dehan katak sira halo tuir deit tradisaun ne’ebe iha tiha ona.

Maibe balu dehan katak ida ne’e la’os kestaun tradisaun deit maibe ekonomia no mos intimidasaun, laiha area ida mak iha istoria naruk konaba invasaun nian duke Covalima ne’ebe besik ho fronteira ne’e।

“Wainhira Indonezia hala’o invasaun iha aldeia ruma, familia balu tenke fo sira nia oan feto ba soldadu sira hodi prevene sira nia familia,” Ergilio Ferreira Vicente, nudar xefe ba Sentru Juventude Suai hatete। Sentru Juventude ne’e hala’o ona insiativa barak atu bele hamenus prostituisaun.

Invasaun iha 1975 to’o 1999 husik hela tristeza boot, nia hatutan। “Balu sai hanesan prostituisaun tanba hetan violasaun seksual,” maske balu sai prostituisaun tanba violensia seksual iha familia laran, divorsiu, no problema iha kazamentu.

Nia konese feto ida ne’ebe tau matan ba ninia primus nain tolu। “Feto hirak ne’e barak mak la eskola, sira hotu-hotu alfabetizadu,” nia dehan. “Se ita dehan ne’e tanba kestaun ekonomia deit, entaun, ne’e komplikadu liu ida ne’e. (Ba ema balu), sira gosta sira serbisu. Sira nia maun alin sira bele ba estuda no sira mos bele ajuda sira nia familia.”

Ximenes no da Cruz dehan katak ema ne’ebe ba iha sira nia fatin, mai hosi parte hotu, hosi politiku nain sira, ofisiais governu nian to’o to’os-nain sira। Sira nain rua dehan katak sira tama iha prostituisaun tanba problema hafoin kazamentu. Da Cruz dehan katak ninia laen husik hela nia no ba fali feto seluk; Ximenes dehan katak nia tama prostituisaun tanba nia laen husik nia fulan ida hafoin kazamentu.

Da Cruz mak toma konta atu suporta ninia oan nain rua। “Hau nia familia hatene konaba saida mak hau halo,” nia dehan. “Hau nia maun balu hirus, sira hakarak hau para, maibe tanba sa mak hau tenke para?”

Sira mos dehan katak sira nia langganan sempre uja kondom no sira ladun preokupa ho moras ne’ebe hadaet hosi relasaun seksual (Sexually Transmitted Disease), virus HIV/SIDA।

Tuir Viera hosi sentru juventude, nia problema mak;“Ema seidauk iha informasaun baziku ne’ebe sira presija konaba HIV/SIDA no STD”, nia hetete। “Ita presija fo informasaun liu tan atu sira labele sente ta’uk, ka sente moe atu hetan tratamentu ka hetan teste.”

Diretor Hospital Distritu Suai, Alberto Cole hatete katak ema nain 50 mak hetan ona teste ba HIV/SIDA nian desde teste ne’e hala’o iha 2006, no laiha ema ida mak positive hetan moras ne’e। Maibe nia sei preokupa oituan ba futuru oin mai.

“Ami iha Timor iha problema, tanba ema barak mak moe atu halo teste,” tenik nia। Ema sira ne’ebve serbisu iha hospital sempre ba iha fatin sira ne’ebe iha risku boot ba moras ne’e, hanesan fatin ne’ebe joven sira uja atu halibur malu no koko atu fahe informasaun konaba HIV/SIDA.

Numeru boot hatudu katak moras ne’ebe hadaet hosi relasaun seksual akontese tanba ema barak mak la uja kondom। Cole dehan, “Lor-loron ami sempre hetan ema nain lima ka neen mak hetan moras ne’ebe hadaet hosi relasaun seksual, bai-bain ne’e gonorrhea.” Cole mos dehan katak Ministeriu Saude laiha programa ida atu kombate prostituisaun. “Ida ne’e problema sosial,” nia dehan. “Ami iha Ministeriu Saude so toma konta ba ami nia responsabilidade, hanesan moras no buat ne’ebe hanesan.”

Iha grupu balu mak koko resolve problema ne’e। Hafoin joven ida hosi Covalima hetan infektadu ho HIV iha 2004, Sentru Juventude hahu projeitu ida ne’ebe halo survey ba prostituisaun sira no fo konselhu ba sira. Iha intervista ho prostituisaun nain 49, sira hetan serbisu ne’e organizadu ho diak tebes.

“Ami serbisu ho sira tinan ida deit, tanba sira la hela iha fatin ida deit no susar atu hasoru sira wainhira sira ba distritu ka rejiaun seluk atu partisipa festa ruma,” nia dehan।

Iha ema barak mak la gosta prostituisaun sira, nia dehan। “Dala barak ona iha konflitu iha area ne’e, por ejemplu wainhira feto balu hetan sira nia laen ba vizita prostituisaun sira.” Se karik ema sira mai vizita uja motor ka kareta, ema sei tuda sira ho fatuk ka bele sunu sira nia motor ka kareta.”

Maibe iha komunidade balu mak simu negosiu hanesan ne’e। Viera dehan katak feto hirak ne’e aluga uma hosi familia balu iha komunidade ne’e no vizitantes sira ne’ebe mai sempre selu labarik sira hodi tau matan ba sira nia kareta ka motor. Dalaruma feto hirak ne’e mos fornese relasaun seksual ne’ebe gratuita ba ema rai-nain sira.

“Ne’e hanesan korente ida. populasaun iha area ne’eba presija rendimentu, entaun, se ita dehan ida ne’e tanba razaun ekonomia entaun sei sai komplikadu liu,” nia dehan.
Ba Madre Jessy Joseph, ida ne’e ladun komplikadu, tanba prostituisaun la’os ilegal iha Timor Leste। Nia dehan katak feto barak mak nia otas seidauk to’o 18. “Ida ne’e hanesan krime ida tanba iuja labarik sira ne’ebe tinan seidauk to’o nudar prostituisaun.”

Madre Jessy serbisu hamutuk ho prostituisaun no vitima hosi abuzu seksual hahu hosi tinan 2005 iha Salele, sidade ida ne’ebe besik ho Suai no Kitau। Uluk nia hanoin katak, negosiu seks akontese tanba razaun ekonomia no ignoransia.

Maibe agora nia hanoin katak ida ne’e hanesan kestaun ida konaba valor moral। “Problema ne’ebe boot liu mak tanba moris iha familia nia laran hetan perturbasaun ruma. Labarik feto iha fatin ne’e hare feto sira seluk halo serbisu ida ne’e, entaun ida ne’e infuelsia sira,” tenik nia. Feto balu hanoin katak ida ne’e mak dalan atu bele sustenta moris.

Madre Jessy harii Uma Mahon ida iha Salele, hanesan fain ba feto sira hodi hela to’o tinan ida atu bele rekupera fali hosi abuzu no aprende abilidade seluk hodi bele suporta sira nia an. Feto hirak ne’e fa’an materia ne’ebe sira halo; iha fulan lima ba kotuk sira konsege fa’an kuaze $200.
Iha tinan rua nia laran, Madre Jessy dehan, iha feto prostituisaun nain tolu deit mak hola parte iha programa ne’e। Barak mak prefere liu atu hela iha Kitau, atu nune’e sira bele hetan osan barak liu.

“Iha loron balu sira bele hatan 25 cents deit, iha loron seluk sira bele hetan $60,” nia dehan। “ne’e depende ba tinan no feto ne’e nia oin bonita ka lae. Se karik feto no sei nurak no bonita entaun nia sei hetan barak liu.”

Dala barak nia ba vizita feto sira iha Kitau, maibe nia dehan katak sira iha razaun barak tanba sa mak sira lakohi husik sira nia moris ne’e। Sira dehan ba nia katak sira tenke tau matan ba sira nia oan, ka suporta sira nia familia.

“Razaun ne’ebe real katak tanba sira hanoin ida ne’e mak dalan ne’ebe fasil liu atu hetan osan no la halo esforsu ruma,” tenik nia.
Kuaze feto hirak ne’ebe mak hela iha uma mahon mak vitima hosi insestu ka abuzu seksaul iha familia nia laran।

Belinha hetan abuzu seksual wainhira nia tinan 12. ““Hau nia avo perkosa hau iha ailaran iha to’os, nia lori tualha taka hau nia ibun no ameasa atu labele hateten ba hau nia familia.” Hafoin ida ne’e Belinha sai gravida (hetan oan), no agora nia sai nudar Inan ba nia oan iha tinan 13.
Eurosia, 20, hetan violasaun seksual hosi nia Tiu rasik। “Nia ameasa atu oho hau se hau dehan ba ema seluk,” tenik nia. Maske nia hato’o keixa ne’e ba polisia, maibe nia tiu halai ba Dili. Nia sente frustradu ba nia a’an, antes ninia familia haruka nia ba Uma Mahon.

“Ami aprende buat barak iha ne’e, hanesan suku, tein,” nia dehan। “Agora hau fila fali ona ba vida normal no hakarak moris diak la’os sai hanesan prostituisaun.” Maneira ne’e ema (pelanggan) uja hodi hase feto ne’e la’os buat foun ida. “Feto sira ne’e la’os prostituisaun, ita labele dehan buat aat konaba sira,” Antonio da Costa, 24, dehan. “Maibe ba feto aat sira, ita la presija atu respeta sira, tanba sira nia Inan-Aman la tau matan hodi hare sira.”

Da Costa nudar taxista ida, dehan katak nia ba iha fatin ne’eba tinan ida dala rua ka dala Tolu hamutuk ho nia colega sira। Nia selu kuaze $2 ba feto prostituisaun sira iha Salele; nia sempre vizita feto ne’ebe hanesan, ne’ebe nia tinan kuaze 20. Nia dehan katak sira halo deit relasaun seksual no nia fila kedas; nia lakohi atu koalia ka halimar ho feto ne’e.

“Durante tempu Indonezia, prostituisaun makaas tebes iha ne’e,” nia dehan. “Ema Indonezia sira mai ho osan no sira uja feto sira ne’e ho osan ne’e.”
Agora, nia dehan, “Ema barak mak ba iha fatin prostituisaun। Polisia mos ba, no sivil barak mak ba iha ne’eba. Wainhira feto sira ne’e hare polisia ka pegawai negeri, sira gosta liu tanba sira iha osan barak.”

Nia mos dehan katak, nia ho nia kolega sira la halo abuzu ba prostituisaun sira, maibe sira dehan katak sira sei lakohi atu kaben ho prostituisaun सिरा.
(Additional reporting by Bofe, Jesse Wright, and Stephanie March)

Dili CJITL, Mateus da Silva Joao, tinan 21 nu’udar estudante Timor oan ne’ebé halo estudu farmásia tinan primeiru nian iha eskola medisina Fiji ne’ebé mate iha Mota Rewa, Fiji hafoin lakon husi iha nia rezidénsia iha Suva, Fiji. Kinta – féria dader (15/5/08).

Estudante timór oan ne’e lakon husi nia hela fatin iha tuku 5.30 AM dader oras fiji nian, iha enderesu; 68 Extension Street, Suva, Fiji.

Mateus da Silva ho Alturas 172 cm, fu’uk metan. Hatais kalsaun badak no kamizola metan wainhira lakon husi nia rezidénsia.

Tuir noticia husi The Fiji Times Online katak; isin mate husi Mateus da Silva hetan fali iha mota Rewa, Fiji iha Sabadu hafoin populasaun rai ne’eba nian hetan no hato’o ba polísia Fiji nian.

Tuir noticia ne’ebe Centru Jornalista Investigativu Timor Leste – CJITL hetan asesu katak, Porta voz polísia Fiji, Atunaisa Sokomuri konfirma katak isin mate ne’e naran Mateus da Silva Joao, Estudante Medicina Timor oan ne’ebe lakon loron rua husi nia rezidénsia.

Isin mate ne’e agora dadaun iha hela Mortuario hospital Wainibokasi, Fiji hodi hetan otopsia.